Ostopetarra
Landa-ta-ibar
Ostopetarra
*
Gure
Herria, 1933-3 eta 6, hamahirugarren urtea
Eiheraldeko
zubitik, Zernaizeko kaskorat; Ipharlatzetik Lapharzabalerat, alhor
eta phentze, landa eta ibar, bazter eta hegal badu Landibarrek.
Ditake munduan erresuma xumeagorik; ez bide bakekariagorik.
Bithirinatik, Armendaritzeraino, Ostangoa, Izura, Larzabale, Ainhiza,
Suhuskune eta Iholdi barne, auzo eskasik ez du: bizkitartean ororekin
du bakea.
Egiaz,
auzoekin bakean bizitzea etzaio nekhe: Behaunetik, Azkonbegirat,
ibarra ongi maldatua daukate mendi gothor eta aldapa nasai batzuek.
Bere ixurgiak ditu: Bithirinan barna, Donaphaleurat eta, Zimitz
errekan gaindi, Iholdirat. Astean bietan, igorten dio harek ber
okhinen ogia; hunek, egun guziez, mundu zabaleko berri. Hamabostetik
deramazkio, harek bere borthako-aratxeak; hunek bere
antzara-oilaskoak. Landibarrek aldiz biltzen heien sos xuri-gorri
ederrak… nun ez derauzkioten bere papertto urdin-maxkaroak uzten!
Ibarra bi zathitan ezagutu othe du Landibartar zaharño hunek? |
1.
— Bi zathitan ibarra
Mende
osoak, ibarra bi zathitan egon da: Landibarre-eiki ez da oraikoa;
ukhan ere du ospa gehiago eta hazi jendetze handiagoa. Duela
zazpi-zortzi ehun urthe, Baxenabarreko zazpi «baronia» handietarik
bat zen, Nafarroako eregeen meneko eta Akizeko bizkundeen eskupeko.
Ez giniakike xuxen noiz ez nola erori zen Lukuzeko jaunen eskuerat.
Hamahirugarren mendean, Gaillard, Akizeko aphezpikuaren eta Amanieu,
Amikuzeko diakre-nausiaren baimenarekin, Piarre-Arnaud II Lukuezkoak
ipar-pea eskaini zion Nikolas, Lehuntzako abadeari, ibar-gaina
beretzat idukitzen bide zuela. Emaitza hori da, Landibarrez liburu
zaharrek aiphu duten lehen goiti-beheitia. Bere arbasoen berri
zakikeen Piarre-Arnaud jaunak; bethidanik gizon gose eta gogorren
omena zuten Lukuzetiarrek. Umeetan, heien odolak ez othe zukeen
khalda bera? Lotsa bat bihotzean zuela jaun jainkotiarrak dirudi, eta
bere emaitza behin-bethikotz nahi ukhan zuen bermatu. Hortakotz
zituen Behauneko elizarat bildu Bernat eta Lup-Bergon, bere bi anaia
fraide zirenak, bat Lehuntzan eta bestea, Sordesen; Piarres de
Gramont, Utsiateko gehien eta Oztibarreko aphez nausia. Eliza jendez
mukurru bethean, Lukuzeko jaunak Ebangelio sainduaz zin egin zuen,
bere eta ondokoen izenean. Behauneko lurrak Lehuntzako abadiari uzten
zituela.
«Cum,
secundum Apostolum, operandum sit bonum ad
omnes, maxime vero ad domesticos fidei, dio
emaitzaren
ageriak, notum
esse volo tam praesentibus
quam futuris, quod ego, intuitu pietatis
ductus, pro salute tam animae meae quam parentum et praedecessorum et
successorum meorum, locum qui dicitur Behaum, cum
omnibus dependitiis suis, sicut
eum tenuit pater meus et ego post ipsum… devota et libera
largitione, Domino Nicolao abbati et fratribus Hontiae
Praemonstratensis ordinis, contuli perpetuam eleemosynam
perpetius temporibis pacifice et libere possidendum…
Ista eleemosyna et donatio facta fuit apud Behaum, in ecclesia Sancti
Petri, super altare, par ramun et cespitem in praesentia
quamplurinum clericorum et etiam fratrum et sororum ibidem
degentium».
Jendea
iragankor
eta ahanzkor dela zakielakotz, — «quia
generatio praeterit et labilis mortalium memoria»—
ahal zituenak egin zituen bere eskaintzaren gogoetan
finkateko. Zion ere: begia eta eskua atxikiren zituela faideen
zuzenak nehork ez zitzan zangopetan eman: «Juravi
quod fratribus molestiam vel gravamen inferri non permitterem».
Eta, orduan, indar handiak baitzituen Elizak, haren gerizaren pean
jarri zituen Behauneko nausi berriak: «Petrus
de Gramont, prior d’Utxiat, auctoritate pontifica,
excommunicavit omnes illos qui de caetero reclamabunt
vel se opponent donationi».
Ageri da, bere eskaintzari Lukuzeko jaunak ahal zuen gogortasun guzia
eman nahi ziola.
Ordutik
da ibarra bi zathitan gelditu: ibar-gaina, aphez beraren meneko
zauzkala Jaundozteiko eta Azkonbegiko elizak: lehena Jondoni
Ezteberen eta bigarrena Jondoni Xipirenen izenean; ibarpea, Behauneko
fraide gehienak menpeko zituela Jondoni Petriren eta Jondoni
Martineren elizak. Erreboluzione handiraino, bi eskualdeek, beren
saila, bereber daramakete, batak besteaz axola handirik gabe.
*
Xehetasun
guti dakigu ibargaineko goitibeheitiez: gaintiarrek, beren xokoan,
etxekoz etxeko goratzen zituzten beren zorionak eta jasaiten beren
ezinbesteak. Bikarioa lagun, bere bi elizetako fededunak lorian
zeramazkan Jaundozteiko erretorak. Diotenaz, oilasko baino talo
ardurago jaten ohi zuen; bainan ni beldur hori petiarrek asmatua
dutela. Dena dela, gaineko aphezak jaun xehe ziren Behauneko erretor
aberatsen aldean.
Bos-pa-sei
erretoren izenak
zauzkigu doi-doia heldu:
Jean d’Etcheverry
(?-1712),
Damestoy (1712-1736),
de Haramboure (1736-1766),
Borge (1766-1770),
Erreca-Etchevers (1770-1786),
Amexague (1786-1791).
Horietarik hirugarrena
herriko ume
eta Haranburuko
seme bide zen, Henri IV-gerrenaren aintzindari-nausi baten
odoletikakoa. Hogei-ta-hamar
bat urthez, zeruko bidean bidatu zituen bere herritarrak;
eta Borge, Arburtiar bikarioari
utzi zion Jaundozteiko eta Azkonbegiko erretorgoa. Hau,
hogoi ta hamar urthetan, hil beharra zen subitoki : Jondoni
Ezteberen
elizan ehortzia da eta aphez horren hil-harria han ikhus
ditake oraino.
*
Gaintiarrek
ixil bezain, petiarrek liphiztari ukhanen dituzte erretorak. Hauk,
bizkitartean, Behauneko erretorgoa komentuko gehienaren
eskuetan zenaz geroz, —fraide ziren denak. Bainan fraideek ere
beren itzalak ba; eta iduri luke Behauneko gehienak etzirela oro
gibel onekoak. «Ah! Ces
bons moines!… ces bons moines!»
erraiten
ohi zuen Pierre d’Eliceiry jaunaren emazte dohakabeak.
Peko
erretoretan aiphatuena, Marc Antoine d’Eliceiry herriko seme zen.
Gizon antze eta hedadura handikoa, Marc Antoine, bai eta larderia
gaitzekoa. Akizeko jaun aphezpikuak, urthe
laburrik barne ezagutu zuen eta, bikario handi, laguntzat
hautatu, diosesaren
gobernatzeko. Erne eta biphil, hiruetan hogoi urthez bidaturen du
herria eta, hogoi bat urthez, Amikuzeko eskualdea: nagi loloek ez
baitzuten lore!
Dohazinak eta dathozinak. Lau sorth-aralde. |
Bainan
bethidanikako errana da: «Nola
aphezaren khantatzea, hala, bereterraren
ihardestea» Marc
Antoine d’Eliceiry-k bere menekoeri
ozen eta gora manatzen ohi zeien; menekoek ere ordea Marc Antoine
d’Eliceiry-ri, artetarik ozenkiago eta gorakiago ihardesten: zainak
axal, alabainan, laphitzaren gainean sorthuek. Dena dela, 1665-an,
bere menekoekin
auzitan zen Marc Antoine d’Eliceiry. Jondoni Martineko serora
aphezak bere burutarik hautatua zuen; Landibarreko
etxeko jauneri hori
gaitzitu zeien eta erretorari oldartu zitzaizkon: baizik eta herritar
guzier zela andere-seroraren
izendatzea. Ez dea bada bitxi? Denborak
joaki eta… gure herrietako goiti-beheitiak bethi bertsu egoki !
Erretor
borthitz eta biphila hil zeielarik, Behaunen
1636tik eta 1696rat egon ondoan, bixtan da Landibartar gaizoak hatsa
hartu nahituxeak zirela. Aphez biphil horren ondotik «ardi
buluziari
haizea izartzen»
dion Jainkoak Behaundarreri igorri zeien pausuko gizon bat: Piarres
d’Eliceiry Marc Antoinen anaia. Odol beroko gizonak
zirela Eliceiry-tiarrak: mendeak lekhuko hor ditugu. Bainan adinak ez
othe dauka odol irakituena bera laster hilikiturik? Eta bada,
Behauneko erretor sarthu zelarik, Piarres d’Eliceiry-k… lauetan
hogoita sei urthe zituen! Harritzeko dea ezinduxea bazen ere eta,
denbora laburrik barne, erretorgoa utzi behar ukhan zuen.
*
Hatsa
hartu nahi, eta, —futxo!— epherik ez: phausuaren gozoa jastatu
zuten bezain laster, huna
nun gure petiarrek erretortzat ukhanen dituzten hiru Xuberotar,
bat-bestearen gainean: Bisquey (1698-1701), Domecq (1701-1747), de
Suhare (1781-1789). Eta ez direla Xuberotarrak loloetarik, gauza
jakina da. Sohuta-Bizkaiko semea zen lehena. Iragaitea baizik etzuen
egin Behaunen: herriko liburu zaharretan, haren izena ez dugu
hiru-lau urthez baizik kausitzen? Gero zer bilhakatu zen, ez
giniakike; beste zerbait kargutarat deithua izan zitakeelako beldurra
dugu.
Bisquey
Sohutarraren ondotik, Domecq
Bildoztarrak zuen ukhan Behauneko erretorgoa. Erretor berria gazte
zen eta hein bat minbera. Herrian gerthatu zitzaion bada,
—nunbaitikako zorthe gaistoa!— andereño
bat kilikaz zorrik batere
etziona; Eliceiryko etxeko-anderea. Delako andereñoak
delako aphezñoari
borthakoak
bahitu ziozkan Behauneko oihanetan; eta hori delako aphezñoari
gain-gainetik gaitzitu! Auzitan hasi ziren bai; eta, hogoi urtheren
buruan, oraino, bai delako andereñoa,
bai delako aphezñoa,
biak bata-besteaz, handizki arrengura ziren. Zahartzearekin,
bizkitartean, zebatu bide zen Bildoztar beroa eta dirudi bakeanxe
ereman zituela bere azken urtheak.
«Hi
handi, ni handi; nurk erranen dü gure astuari: arri?»
diote Xuberotarrek: horrek galdu zuen Domecq; horrek galduren du de
Suhare. Behauneko erretora eta Jondoni Martineko jauna zoin handiago
beharrez ariko dira. Eta zorigaitzez biek batean diote astuari
erranen: arri!… hain saminki non putarka joanen baitzeie, debruek
hartua!
Behaunerat
heldu bezain sarri, de Suhare jaunak nahi ukhan zuen «baronia»-ko
jujeen
artean
jarri eta d’Eliceiry jauna heien gehiengoaz gabetu.
Eliceiry-tiarrak ez baitziren ordea marrakarik egin gabe larru
zitazkeen gizonetarik. Jondoni Martineko
jaunak
Paberat oihu egin zuen eta Pabetik ardietsi Landibarreko auzbakidetik
erretoraren
kanpo emaitea.
Laidoa
barna hartu zuen erretor handigurak;
eta huna nun zuen mendeka-bidea, ezen Erramu-eguna hurbiltzen ari
baitzen. Ohidura zaharra zen
eiki, egun hortan, erretorak herriko jaunari erramu benedikatu lehen
aldaxkaren ohorea eman zezon. Bere etsaiari ohore hori eman baino
lehen, de Suhare jaunak, urthe hartan, erramurik etzuen benedikatu.
Sumindua, d’Eliceiry bigarren aldikotz Paberat hersatu zen eta
Pabek ihardetsi
zuen ohidura zaharrak behar zitela eduki. «La
cour fait défense tant au dit Prieur
de Behaune qu’à tous les autres prêtres du ressort de rien
innover dans
l’usage établi pour l’exercice des
offices
divins, sans y être autorisés par une ordonnance de l’Evêque
diocésain, préalablement publiée aux formes ordinaires en
conformité des ordonnances royales».
Zauria
zauriaren gainerat, ber erabakiak de Suhare jaunari kalonje izenaz
agerien bermatzeko zuzena ukhatzen zion. «La cour fait
défense tant au dit Prieur de Behaune, qu’à tous
autres religieux de prendre dans les actes d’autre
qualification que celle de Frère». Eskarda bat
begi-ñiñikan sarthu baliote ere, ez bide zuen bihotz-zimiko
saminagoa harturen erretor gaizoak: hain baitzen kalonje izan
nahitan. Egiaz, bere hartan koskatua egon zen, eta ordutik, atsegin
bat zitzaiola lirudike bere izenaren ondotik bere kalonjegoaren
aiphatzea.
Oraino
berritan, ertor-etxeko berina batean, orratz puntaz finkatuak irakur
zitazkeen hitz hauk: de Suhare, chanoine. Mendearen buruan, de
Suhare jauna kalonjegoari zoin zen atxikia, agertzen zuten; eta,
delako berina, duela zunbait urthe, langile herrebes batek hautsi
duelarik, kalonje nahiak, beste munduan, handizki senditu duke.
Xuberotarrek
harrotu bazterren ematzeko. Akizeko jaun aphezpikuak, anartean,
Laphurtar bat igorri zuen Behaunerat erretor: Jean-Baptiste Darrigol
Lehunztarra (1764-1781) Komentu zaharren berritzeari, bero-beroa,
lothu zen Darrigol, athe-gaineko harrian emanak diren neurthitzek
agertzen daukutenaren arabera:
Flamen,
tecta reaedificare labentia curat,
Ad
laudem Domini, Darrigol, ipse sui.
«Bere
Jainko Jaunaren loriakotzat, Darrigol apheza bermatzen da erorterat
dohan etxearen altxatzerat». Darrigol jaunaren neurthitzek gauza
handirik ez dute balio, bat bada ere osoki maingu dena. Zorionez lana
neurthitza baino hobeki zeraman; eta, nahiz hasi lana ez duen
bururaturen ahalko. Landibarreko erretorek hari zor diote egoitza bat
gozoa eta nasaia. 1781ean eiki Darrigol Subernoarat izendatua izan
zen. Golde nabarrak, ildo erditan uzten zituela, Behaunetik urrundu
zen beraz: Atque, opere in medio, defixa reliquit aratra. Eta
mende osoa, lana egonen da erdi-egina, nehork ez baitu berriz
golde-giderrari lothu nahiko!
II.
— Lauak bat
Hemezortzigarren
mendean, erresuma osoa pekoz-gora eman zuen Nahasmendu Handiak
Landibarreko xokoa ere jo zuen; ez halere beste asko toki bezain
borthizki. Ibarreko bi erretorak: dela gainekoa, Amexaga Izuratarra,
dela pekoa, Saint-Jaime Suhuskundarra, bakhotxa bere arthaldearen
erdian egon ziren, gordeka zituztela batak altxatzen, besteak
sustatzen, oro argitzen eta bazkazen. Bizkitartean, 1793an, biek
Espainarat lekhutu behar ukhan zuten, Eliza Gobernamenduaren menpeko
egiten zuen Legea ez baitzuten onhartu nahi.
Otsoa
barrandan zagoela jakinki eta, bixtan da gure bi artzain suharrak
azken beltzean baizik etzirela herritik urrundu. Gobernamenduak
alabainan Landibarrerat bidaliak bazituen hiru aphez «assermentés»
zirelakoetarik: Etcheverry, Lasa-Inchauspeko semea, Pierres
Harguindeguy, Muñulastarra eta Piarres Harispe,
Bidarraytarra. Lehena, «aphez beltza» deitzen ohi zutena
Behaunen zagon; beste biak aldiz Jaundoztein eta Azkonbegin.
Beren
ezinbestean, bai Amexagak, bai Saint-Jaimek, bihotzean minaren
eztigailu, zeramaten, bizkitartean, atsegin hau: arthaldeak
otsoetarik zaintzale bazukeela; ezen, xoko huntan bakea zuketeelako
ustekundean, asko beste herrietako aphezek Landibarrerat ihes egina
baitzuten: hala nola, Elgue Orzaiztarrak, Paul Donibandarrak,
Saubidet Aruarrak: gutartean gehienik egon zirenak baizik ez
aiphatzeko. Horrela, tokiko bi erretorak urrunduak izana gatik,
Landibartar fededunek bazakiten aphezketa norat jo. Gau guziez, han
edo hemen, entzun zezaketen meza saindua; igandetako eginbidea
bethatzen ohi zuten sarri Jondone Marti-Karrikaburuan edo Ahantzetan,
sarri Azkonbegi Emategian edo Jauregian, sarri Behaune Elizetxean:
nola baitzen gerthatzen. Jaundoztei Haranburuan ere ardura bazuten
apheza: hango oihan zokhoetan ala baitziren gostura beren urhatsen
egiteko!
Landibarren,
holaxet, doi bat goxoki iragan zituzten ordu nahasi hetako egunik
latzenak, eta nahiz lau elizak hetsiak ziren, bat-bederak,
erlisioneko gora-beheretan, errextasunak oro bazituen, alabadereko
irriskurik gabe. Herriko artzain zuzenak berak ere, bestalde, lehiatu
ziren Espainiatik, lehenbailehen sartzerat, eta, bakhotxa bere
xokoan, sailari arralothu ziren: Amexaga 1795ean et Saint-Jaime
1799an.
Azkenean
bada, erauntsi gaistoa ere baratu zen eta bazterrak ziren zebatu.
1801ean Napoleonek hautsi-mautsi bat Aita Sainduarekin egin zuen
Elizaren harat-hunataren gainean. Gauzak laster ziren, orotan,
xuxendu, erresumako aintzindari berriaren biphiltasunari esker.
Delako
hautsi-mautsiak Landibarre hala nola Amikuzeta Oztibarre Baionako
jaun aphezpikuaren eskuetan emaiten zuen. Mgr Loison, 1802az geroz
Baionan aphezpiku zenak, Amexaga Ozañarat erretor igorri zuen 1803an
eta, hunen orde, Bernat Etchegoyen Haltsuarra Jaundoizterat izendatu.
Etchegoyenek bizkitartean, etzuen luzaz ibar-gaineko bakeaz gozatu
behar bere arthaldearen ezagutzeko astia ere etzioten utzi: 1804ean
eiki Jatsurat bidali zuten erretor. Ibarreko lau elizak aldiz esku
beretan eman zituzten eta Saint-Jaime ezarri bai gaintiarren, bai
petiarren erretor.
Landibarreko
erretorak, ordutik, bere egoitza behar zukeen ontsalaz
Jondoni-Martinen, ibarraren erdi-erdian; ondikotz, eliza inguruetan,
etzen hortako on zitakeen etxerik; eta, bere familiarekin,
Saint-Jaime jarri zen Behaune Etxeberripean.
Gizagaizoari
beraz, indarrak ttipitzearekin, handitu zioten karga eta hedatu
alhorra. Etzen oraino baitezpada zaharra: berrogoitahamar bat urthe
zituenaz geroz; bainan desterruan egona, nahigabe anhitz jasana, ja
hautsia zen: Guillemarchand, Donaphaleutar gaztea eman zioten
bikaritzat. 1818ko urtharrilaren 22an hil zen Saint-Jaime eta
Behauneko eliza athetan zuten ehortzi.
*
Saint-Jaimeren
bi lehen ondokoak, 1789tik 1800erainoko egun latzek utzi herexen
ezereztatzeari bermatu beharrak ziren. Desmasia gaitzak bazituen
delako Matxinadak eginak bai arimetan, bai elizetan: ainhitz munta
zuen, lehen bail ehen, batzuen nola besteen suntsitzea.
Arimetako
desmasien xuxentzea, bizkitartean, lehen: sail horri lothu zen bada,
berehala, Guillemarchand eta jarraiki hogoi bat urthez (1818-1839).
Batzarre oneko eta bihotz handiko gizona zen; gozo eta ezti, herrian
orok errotik maithatua zuten. Jendearan biltzen bazakien beraz, eta,
laster, erlisionea bazterrerat utzia zutenak, bere ontasunaz, ohiko
urhatsetarat ekharri zituen.
Ondikotz,
bihotzez bezain gorphutzez nasai zen eta, Landibarreko
harat-hunatentzat, gantza soberakinak deus ez du balio. Behaunetik
Jondoni-Martinerat; Jondoni-Martinetik, Jaundozteierat;
Jaundozteitik, Azkonbegirat, bi kintaleko gorphutz bat behar delarik
erabili, eta, arduran barurik, gizon baten higatzekoa bada, den
indarrez dohatuena izan dadiela ere. Orduan, eiki, erretorak etzuen,
nola orai, meza-bezperen emaitea bakharrik Behaunen eta
Jondoni-Martinen; hilabete oroz, elizako itzuli guziak behin eman
behar zituen Jaundoztein eta Azkonbegin. Harritzeko othe du
Guillemarchand gaizoa goizik nekhatu bazen ere?
Bestalde,
bi arreba bazituen berekin, dutxuluko mama gorria maitexko omen
zutenak. Beren anaia gaizoari suge ederrik irets-arazi zakoten:
baitzuen aphez-ophil-onak, zuen bihotz guziaren beharra, arrebek egin
saltzen argitzeko eta… egoskitzeko! Dena dela, gazterik hil zen
Guillemarchand, orhoitzapenik gozoena uzten zuela herritaren artean.
*
Nola
arimak hala elizak, bortxaz, bazterrerat utziak izan ziren 1789tik
1800at, bixtan da hamar urthe heien buruan osoki behartuak zirela:
ibarreko lau elizen erreberritzeari bermatu zen Guillemarchand-en
ondoko erretora, Hiriart Martin, Kanbo Altxuberhoko semea
(1839-1864).
Laphurdin
sorthua, Laphurdin (Saran) bikario egona, Laphurtar baten
burkhoikeriarekin da bere sailari jarraikiko. Hamabost urthez,
sosez-sos, arditez-ardit, bilduko du gogoan dituen gastuen dirua.
Sosa bildu duen bezain laster, lothuko da lanari; 1854-1855etan,
aphainduko du Behauneko eliza, zeinutegia, berrituko: eta, 1864ko
buruilaren 8an, hilen delarik, Kauteresetako elizan, meza sainduaren
emaiterat dohalarik, Jondon-Martineko lanak ederki hasiak izanen
ditu.
Gizon
azkarra zen Hiriart Martin, otsoaren parekoa omen. Bainan, —beren
indarren neurria ez dakiten gizon guziena da— bere burua higatu
zuen. Lau elizetako harat-hunatak, uda ala negu, bethi oinez
zeramatzan, orai izerdi trenpan, sarri hotzak airean, iguzkiak
iguzkiari, euriak-euriari : ez baita holakorik burdinaren
beraren trenkatzeko.
*
Aiphatu
dugu Landibarreko arnoak zer buru-hausteak Guillemarchand gaizoari
eman ziozkan; gutik egin zituen Hiriart Martini ere ez baitzion bere
uztarra sendi-arazi. Gauzak, berritzearekin, hobeki joanen direla,
bethidanikako ustekundea eta gizonaren lilluramendua. Hortakotz,
erresuma bat pekoz-gora emaiten dutenek, beren-alde dituzte beharrak
eta errumesak; eta bethi badira nahaskeria batetarik zerbait
idurikatzen dutenak. 1848Ko otsailaren 24ean, Paristarrek errege
iraizi zuten eta Errepublika jarri. Berria orotarat hedatu zen,
ximistaren pare, eta, agindua zaion «libertate»-ari, jendea
loriatua zagon. Han-hemenka, gerthakari horren orhoitzapenetan,
landatu ere zituzten zuhaitz batzu, «libertatearen zuhaitzak»
deithu zituztenak; eta, asko lekhutan, zuhaitz horiek, ospe handitan,
aphezeri benedika-arazi zituzten.
Nork
bada zuen asmaturen Landibarre xokhoa bera asaldatu beharra zuela
delako «libertate»-aren sukharrak? Bainan nehork uste ez
dituenak gerthatzen! Gau batez —otsail ondarra bide zen edo ephail
hastea, ez niakike xuxen— gau batez arren, gosturik hoberenean lo
zagoelarik, gizon andana bat athera joan zaion Hiriart aphezari. Jo
eta jo, panpaka, erretora lotarik iratzar-arazi zuten: nunbait,
norbait eri txar zitakeela, aphezak bi jautziz, hala-hala, athorra
has, ohetik leihorat jo zuen.
Zer
irri zafla, jakin zuelarik bere arthaldeko akher-marroetarik zonbait
han zituela; berehala, «libertatearen zuhaitza», benedikatu
behar zaiela, jauts zadien oihuz! Erdi trufa, erdi musika, erretorak
ihartdetsi zaien: zuhaitz landatzen artzeko baino lo egiteko ordu
hobea zela. Bainan erran bazuen, erran, jazarri zitzaizkon gure
gaubele errepublikanoak…, eta nola?… baizik eta, gogotik ez
bazuen, gogozgarai, galdatua eginen zaiela. Bai eta, heien izkirituek
eta mehatxuek aphezñoari irriak sarthu! Egiaz, etzen gehiago
trufarik, ezen, hainbestenarekin, gure putikoek, oldarrean, athea
pusketan emaiten baitzuten eta, uholdearen pare, etxea beretzen.
Gauzak
zertarat zohazin ikhusirik, izitua, harritua, Hiriart gaizoak
leihotik jauzi egin zuen kanporat eta, gauak gauari, Xurrutako
aldaperi goiti lekhuak hustu. Bainan, bere soineko arinarekin,
apheza, Garakotxeko alhorretan barna, lauazka zohalarik, hartaz eta
beren «libertatearen zuhaitzaz» gure errepublikano zintzoek
etzuten axola handirik. Nunbaitikako edalearen sudurra! Jo zuten
sotorat: omenak zion eiki Arretxekoa zela ondo hotako sotorik
hoberena eta aberatsena, bere baitharik bezala, herriko arnorik
gozoena aphez etxerat zohala.
Egia
othe zion bada omenak?… Badakite! Dena dela, huna zer gerthatu zen:
goizalderat, argi xirrintan, aphezñoa —zen bezain arinki emana,
ikhusia izaiteko ez baitzuen gutiziarik— gordeka etxerat itzuli zen
eta bere putikoak kausitu zituen… mahainpean zurrungan! Erran gabe
doha, firrindan, philtzar batzuen pare, kanporat eman zituela…
ihitz-hotzak freska zitzala.
*
Honoré
Elissetche (1864-1879) Zibitztarrak, Hiriart Martin, Khanboarrak utzi
saila jarraiki zuen: Behauneko sankrestia hunek egina da.
Jondone-Martineko lanak aldiz iduri luke bazterrerat utzi zituela:
alabainan sailak oro ezin batean ereman. 1879an, Honoré Elissetche
erretor Jutsuerat igorria izan zen jaun aphezpikuaren manuz.
*
Elissetchek
Behaunetik lekhuak hustu zituelarik, norbaitek ederki atsegin hartu
zuen: eta norbait hura zen Charles d’Eliceiry, Dominxaneko
erretora. Aspaldian, beste irritsik etzuen d’Eliceiry jaunak baizik
eta, lehenago, mendeak dituela, haren oseba aiphatuenetarik batek
gidatu herriaren bazkatzea. Kargu handiagorik gutizia zezakeen, ja,
bi aldiz, Jaun aphezpikuak eskainia zakon, behin, Donaphaleuko
ikhastegian buruzagigoa, gero, Baiona-San-Luis-go etxe handiaren
gidatzea; bainan haren amets bakharra zen Landibarreko erretor
izaitea. Eta, beste askok ez duten zoriona, harek bere ametsa
egiaztatu: 1879an, Behauneko erretorgoa ardietsi zuen.
Marc
Antoine zenaren odoletik bazuen Charles-ek, osebari zorrik ez duke
ilobak. Bizkortasun handiko gizona, lan bat etzuen oraino bururatua,
ja beste bat gogoan zuela. Dela Behauneko, dela Jondone-Martineko
prediku-alkhitik ardura diru-galdea aiphu zen; egiaz, berak ere
ausarki zeman, eta bere arbasoetarik zuen ondokotasunaren zathirik
ederrena herriaren onetan du igorri. Sail gaitza bururatu du
Landibarren: bi elizak handitu eta aphaindu, seroren etxea egin,
erreboteak altxatu, gaintiarrer bide on bat zabaldu.
Jondoni-Martineko
aitoren-seme zaharren azken umea, larderia bazuen, eta, bere
zaldiaren gainean, herriko bidexkak iragaiten zituelarik, bat-bederak
aithor zuen nausia zabilala menekoen begiesten. Traka hortako
aphezeri ederki zioakete kalonjeen xingola gorria; Jaun aphezpikoari
ere hala zaion iduritu eta, 1887ko maiatzaren 27an, Charles
d’Eliceiry ohorezko kalonjeen lerrorat zuen altxatu.
Bizkitartean,
adinetan han-harat zohan gure kalonjea eta hiruetan-hogoi urthetako
zango batzuentzat, Landibarreko harat-hunatak nekhexko dire: 1890ko
agorrilan, eman zioten bikari bat. Erretorak bikariari utzi zion
Behauneko aphez-etxea eta joan zen, bera, Jondone-Martineko arbasoen
jauregian bizitzerat.
Mendietako
haitza ortziak baizik ez dezake aurthik; gizonen artean, Charles
d’Eliceiry haitzaren iduriko zen. Holako gizonak elbartasunak
detzazke bakharrik lurrera: tipustapastean, erretor suharra delako
eritasunak jo zuen meza-sainduaren emaiten ari zelarik. Zonbait
urthez, halere, gaitzari berari ihardoki zion; bainan azkenean,
gaitza nausitu: hil zen d’Eliceiry 1901eko hazaroaren 24an.
*
Nola
egunak, hala erretorak: bata-bestearen ondotik, ez ordea
bata-bestearen idurikoak. Eliceiry handikor bezain, Apphardoy eiki
xehekor; bata haitzaren pareko, bestea kanaberaren iduriko. Askok,
herrian, Remi deitzen zutena baino gizon mintza-erretxagorik ez bide
da munduan, ez eta ere lañoagorik. Behialako erretor auzilari
ziberotarrak, ja aspaldian, ahantziak ez balire ere izan,
Apphardoyek, bere maithagarriaz, heien omen hitsaren itzaltzekoa
bazukeen.
Erretor
xehelañoak bazituen, bizkitartean, bere handiostarzunak. Ihiztari
errabiatua —diote erretor berria Iholditik Landibarrerat zizpa
bizkarrean sarthu zela— ez zezakeen onhar beste ihiztari batek
harek baino balentria handiagorik ukhan zezan: loria omen baitzen
hari beha egoitea ihiziaz solas zuelarik. Dena dela, eta hau, berak
khondatzen ohi zituen balentriak bezain egia da, Remi gaizoak azken
hatsa eman zuelako berria hedatu zelarik, Ipharlatzetik
Laphazabalerat Landibarreko erbiek mutxikoak eman zituzten, erretor
zenak bizirik utzi lapin bakharra ttunttunlari!
Zaldietan
ere gostu gaitza zuen eta bere irritsa, eskualde guziko kabala
begikoenaren ukhaitea. Atsegin egin nahi zionak aski zion erraitea:
«Norena da bada zaldi eder hori?» Bainan berearen
goresteko, bestenen aphaltzea etzuen guphida eta jaun Aphezpikuak ez
bide du ahanztekoa behin, Oztibarre xokhoan, Apphardoy zenak bihurtu
ahapaldia. Jakinik bere zaldiaz gogotik bazuela espantu erretor onak,
galdatu zion zer zerasan harenetaz ; bai eta, ahoan koropilorik
gabe, erretorak ihardetsi: «De vieilles haridelles, Monseigneur,
de vieilles haridelles!»
Hain
maite zuen Landibarreko lurrean dago Apphardoy ehortzia, zeru
gainetik bide baitio oraino zonbait behako gure xokoari.
*
«Orhiko
xoria, Orhin lakhet» dio erran zaharrak: Eskualduna ez othe dugu
Eskual Herrian gehiago lakhet? Mendetik menderat, urthetik urtherat,
gure xokhoak husten ari zauzkigu. Duela ehun urthe, zortzi-ehun
egoiliarrez goiti bazituen Landibarrek, bederatzi ehun zonbait eskas;
mende batez kasik erditarat jina dugu. Eta bertsua ez othe da beste
asko herritako goiti-beheitia.
Bizkitartean,
iduri luke, hogoita hamar bat urthe hautan, bere heinaren idukitzerat
dohala. 1836etik, 1846erat, herria, hamar urthez, hiruetan hogoi ta
hamahiru arimaz gutitu zen; 1901etik, 1931etarat, hogoita hamar
urthez, hiruetan hogoita hiru arima ditu galdu, anartean, nahiz gerla
gerthatu den. Gaurgoitik, berriz goiti doha; Jainkoak eman dakiola
oraino bizi eta ospe.
Atzo
hala-hala
Egun
hola
Bihar,
Jainkoak daki nola!
(*)Ostopetarra
izengoitia: Manex Pagolaren ustez, Manex Athor apezak
artikulu hau idatzi du.
Commentaires
Enregistrer un commentaire